विश्व स्वास्थ्य संगठनको रिपोर्ट अनुसार लगभग ७५ प्रतिशत बढी नेपालीले प्रत्यक्ष-परोक्ष रुपमा जडीबुटीबाट तयार औषधि उपभोग गर्छन् । त्यसो त परापूर्व कालदेखि नै हामीकहाँ जडिबुटीको पहिचान र प्रयोग हुँदै आएको छ यसमध्ये एक हो, च्यवनप्रास पनि ।

खासगरी यसमा अमला सामेल गरिन्छ, जो भिटामिन सिको सबैभन्दा समृद्ध स्रोत हो । त्यसपछि यसमा मह, घिउ, ल्वाङ, सुकुमेल, दालचिनी लगायतको मिश्रण गरिन्छ । यी सम्पूर्ण जडिबुटीबाट बन्ने च्यवनप्रास एक आयुर्वेदिक स्वस्थ्य पुरक पोषक तत्व हुन् ।

यो गुलियो, टर्रो स्वादको हुन्छ ।

च्यवनप्रास खासमा च्यावन ऋषिको नामबाट नामकरण गरिएको हो । उनी एक वन ऋषि थिए । महाभारत जस्ता प्राचिन ग्रन्थमा भनिएको छ कि, कसरी जुम्ल्यहा दाजुभाई अश्विनी कुमारले बुढ्यौली उमेरमा पुगिसकेका च्यवन ऋषिलाई  जवान र तागतिलो बनाउन यसको खोज गरेका थिए । भनिन्छ, च्यवन ऋषि एकदमै बृद्ध भएका थिए । उनको जवानी फर्काउनका लागि अश्विनी कुमारको प्रार्थना गरिएको थियो । उनी त्यसबेलाका महान चिकित्सक थिए । अश्विनी कुमारले ऋषि च्यवनका लागि एक दैवी औषधि तयार गरिदिएका थिए, जसबाट च्यवन ऋषि जवान र तन्दुरुस्त भएका थिए । यसै दैविय औषधि च्यवनप्रास हो भनी पौराणिक कथामा उल्लेख गरिएको छ ।

जवान हुन र जीवनशक्ति प्राप्त गर्नका लागि यसको प्रयोग गरिएको थियो ।

च्यवनप्रास एक शक्तिशाली एन्टिअक्सिडेन्ट हो, जसमा लगभग ५० जडिबुटी र मसलाको मिश्रणबाट तयार गरिन्छ । च्यवनप्रास प्राचिन आयुर्वेदिक स्वास्थ्य पुरकमा सर्वाधिक रुचाइएको आयुर्वेदिक उत्पादन हुन् । आयुर्वेदका अनुसार कमजोरी, खोकी, फोक्सोको रोग वा क्षय रोग निदानका लागि च्यवनप्रास उपयोगी हुन्छ ।

अहिले डाबर लगायत विभिन्न कम्पनीले च्यवनप्रास उत्पादन गरिरहेका छन् । खासगरी शरीरको प्रतिरक्षा क्षमता बलियो बनाउन च्यनप्रासको खाने गरिएको छ । यद्यपि यसका लागि निश्चित खुराक तय गरिएको छ । चिकित्सकहरुका अनुसार दिनमा दुई चम्चा च्यावनप्रास सेवन गर्नु उपयुक्त हुन्छ ।

च्यवनप्रास स्वास्थ्यलाई फाइदा गर्ने र औषधीय गुण भएका जडिबुटीहरुबाट बनेको हुन्छ ।

-सामान्यतया च्यवनप्रासमा चिनी हुँदैन र यसलाई मिठो बनाउन सख्खर वा मह प्रयोग गरिन्छ ।

-मधुमेहका बिरामीले पनि आफ्नो प्रतिरोधी क्षमता वृद्धि गर्न च्यवनप्रासको विशेष प्याक पाउन सक्छन्  ।

रुघाखोकी र अन्य समस्याले मनसुनको मौसममा भेट्ने समस्या बढी हुन्छ । मह तथा च्यवनप्रासले मौसमी परिवर्तनको असर न्यूनीकरणको लागिसहयोग पु¥याउँछ ।

बालबालिकाहरु धेरैजसो रोग सार्ने किसिमका जीवाणुको सम्पर्कमा आइरहेका हुन्छन् । बलियो प्रतिरोधी क्षमताको विकासले उनीहरुलाई रोगसँग लड्ने प्राकृतिक क्षमता प्रदान गर्छ । ४० आयुर्वेदिक जडिबुटी भएको डाबर च्यवनप्रास दैनिकरुपमा खुवाउने हो भने यसले बालबालिकाको शरीर तथा मस्तिष्क स्वस्थ राख्न सहयोग पु¥याउँछ ।