बाँके ।  निकुञ्जमा रहेका बन्यजन्तुले खेतीबाली नोक्सानी गरेपछि चिन्तित किसानहरु नोक्सानीको क्षतिपूर्ती भन्दा बैकल्पिक खेतीका लागि सहयोग गर्न आग्रह गरेका छन् ।  बर्षभरी खान पुग्ने उत्पादन हुने खेतबारीमा निकुञ्जबाट आउने बन्यजन्तुले नोक्सान गरेर एकदुई महिना पनि टार्न मुस्किल हुन लागे पछि बैकल्पिक खेतीको बारेमा सोच बनाउन बाध्य बनाएको राजकोट मध्यवर्ती क्षेत्र संरक्षण समिति बाँकेका पूर्व अध्यक्ष समेत रहेका यामबहादुर खड्का बताउछन् ।

राप्तीसोनारी गाउपालिका–१ चपरगौरीका स्थायी बासिन्दा समेत रहेका खड्काले बाँके राष्ट्रिय निकुञ्ज आसपासका किसानहरु आफ्नो खेतबारीमा बैकल्पिक खेती गर्दा वस्यजन्तुले पनि असर नगर्ने र आफुहरुलाई पनि मनग्य आम्दानी हुने भएको भन्दै निकुञ्ज तथा संरक्षणको क्षेत्रमा क्रियाशिल संघसंस्थाले संरक्षणमा स्थानीयको अपनत्व हुने गरी कार्यक्रम लागू गर्नु पर्ने माग गरे ।

उनले भने–‘ राजकोट मध्यवर्ती क्षेत्र अन्तरगत बन्यजन्तुले असर नगर्ने खालको बैकल्पिक खेती गर्नको लागि किसानलाई अभिप्रेरित गर्ने उद्देश्यले व्यवसायिक कागती खेती तालिम तथा कागतीको बिरुवा बितरण गरिएको थियो ।

केहीले सहज रुपमा लिएर लगाए केहीले मानेनन् ।’ उनले कागतीको बोटमा काँडा हुने र बन्यजन्तुले पनि नोक्सान नगर्ने भएको कारण त्यतिबेला कागती खेतीमा रुची देखाउने किसानले अहिले फाईदा उठाउन सफल भएको बताए ।

निकुञ्ज आसपासको किसानलाई संरक्षणमा अपनत्व हुने गरी कार्यक्रम तय गरेर लागू गर्नसके बन्यजन्तु र मानव बीचको द्वन्द पनि नहुने र बैकल्पिक खेतीबाट आम्दानी हुन थालेपछि उनीहरु पनि संरक्षणमा जोडिन सक्ने बाताबरण बनाउन आवश्यक देखिएको बैजनाथ–१ गाभरका कृष्णलाल चौधरी बताउछन् ।
होमस्टे स्ंचालक समेत रहेका उनले भने–‘ निकुञ्ज आसपासका किसानको लागि बन्यजन्तु कुनैबेला अभिसाप बनेका थिए किनकी बन्यजन्तुका कारण खेती नष्ट हुनुको साथै पशुधन पनि हानी नोक्सानी गरेर तर, बैकल्पिक खेती र थोरै भएपनि तारबार गर्दा अहिले तीनै बन्यजन्तु उनीहरुको लागि कमाईको साधन भएको छ ।’

उनले निकुञ्जले किसानलाई क्षतिपूर्ती दिनु भन्दापनि निकुञ्ज र मध्यवर्ती आसपासका किसानको लागि बैकल्पिक खेतीसंगै गाउलाई सुरक्षित तारबार गर्नेहो भने परस्पर दुस्मन बनेका मानव वन्यजन्तु एक अर्काको परिपुरक बन्ने दाबी गरे । उनले भने–‘ बन्यजन्तुले किसानको खेती नोक्सानी गरेको वा पशुधन नोक्सानी गरेको विषयमा क्षतिपूर्ती लिने प्रकृया एकदमै झण्झटिलो छ । एक्लो सामान्य किसानले तोकेको प्रकृया पुरा गर्नै सक्दैन । त्यसैले गर्दा किसान र बन्यजन्तुबीच द्वन्द बढ्ने गरेको हो ।

यसैगरी बर्दिया मधुवन नगरपालिका वडा न १ का वडा अध्यक्ष तथा डल्ला होमस्टेमा संचालक परशुराम चौधरीले निकुञ्ज तथा मध्यवर्ती क्षेत्रमा बसोबास गर्ने किसानको लागि बन्यजन्तुको चाप बढ्दै जाँदा मानव बन्यजन्तु द्वन्द पनि बढ्दै गएको बताउछन । उनले पछिल्लो समय किसानले बन्यजन्तुबाट जोगाउनको लागि बनछेउमा बेसार खेती र कागती खेती गर्दै आएको बताए । उनले हात्तिले सबै भन्दा बढी घर भत्काउने, धान तथा अनाज खाईदिने, पाटे बाघ तथा चितुवाले घरपालुवा जनावर खाईदिने वा मानिसलाई नै आक्रमण गर्ने जस्ता घटना भई रहेको कारण संरक्षणमा लागेकाहरुलाई निरुत्साहित बनाएको बताए । उनले सबैको हित हुने गरी कार्याक्रम बनाएर लागुगर्न आवश्यक रहेको औल्याए ।

बाघ संरक्षणको लागि स्थापना गरिएको बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जमा बाघको आक्रमणबाट गत वर्षमात्रै दुई जना महिलाको ज्यान गएको थियो । आक्रमणमा परेर ज्यान गुमाएकी महिलाका परिवारले १०–१० लाख क्षतिपूर्ती पाए । ‘क्षतीपूर्ती लिने प्रकृया अत्यन्तै झण्झटिलो भएको कारणले गर्दा कतिपय पीडितले त क्षतिपूर्तीको प्रकृयामा नै सहभागि हुदैैनन–‘खड्काले भने–‘ बन्यजन्तु संरक्षण भाविपुस्ताको सम्पतीको रुपमा हुने भएकोले पनि क्षतिपूर्ती दिने प्रकृया सरलिकृत बनाउदै किसानको संरक्षणमा स्वामित्व हुने नीति अवलम्बन गर्न आवश्यक छ ।’

निकुञ्ज तथा मध्यवर्ती क्षेत्रका किसानलाई संरक्षणमा सहभागि गराउने उद्देश्यले तराई भुपरिधि कार्याक्रम ९ताल० ले किसानलाई बैकलिपक खेती, सुरक्षित खोर जस्ता कार्यक्रममा सहयोग गर्दै आएको तराई भुपरिधि कार्याक्रम परियोजना सहप्रन्धक मुना थापा बताउछिन । उनले बाँके र बर्दियामा निकुञ्ज मध्यवर्ती क्षेत्र तथा बन्यजन्तु आवत जावत गर्ने खाता करिडोर र कम्दी करिडोर आसपासका किसानलाई सुरक्षित खोर, खुर्सानी, क्यामोमाईल, मेन्था, कागती खेती तथा बेतबाँस लगाउनको लागि सहयोग गर्दै आएको जानकारी दिईन ।

बाँके रष्ट्रिय निकुञ्ज मध्यवर्ती क्षेत्र विकास समितिका अध्यक्ष गेहेन्द्र कुमार खड्काले संरक्षणको लागि सबैको अपनत्व हुने गरी कार्यक्रम ल्याउन आवश्यक रहेको बताउछन् । उनले निकुञ्ज प्रशासनले समयानुकुल हुने गरी संरक्षण नीति परिमार्जित गरी संरक्षणमा सबैलाई सहभागि बनाउन आग्रह गरे ।

बाँके राष्ट्रिय निकुञ्जका सहायक संरक्षण अधिकृत महेश न्यौपानेले आर्थिक वर्ष २०७६÷०७७ मा विभिन्न जिल्लाको ६ सय २७ जना किसानलाई निकुञ्ज मध्यवर्ती क्षेत्रमा ५३ लाख ८२ हजार ३ सय ६३ र डिभिजन बन कार्यालयबाट १७ लाख ५० हजार ९ सय ३८ रुपैयाँ क्षतीपूर्ती बुझाएको जानकारी दिए । उनले पछिल्लो समयमा निकुञ्जले संरक्षणमा स्थानीयको पनि अपनत्व होस भनेर उनीहरुलाई विभिन्न खाले आयआर्जनका कार्यमा जोड्नको लागि पहल सुरु गरेको बताए ।

निकुञ्ज तथा संरक्षणको क्षेत्रमा कृयाशिल संघसंस्थाहरुले मानव बन्यजन्तुबीचको द्वन्द न्यूनिकरण गर्नको लागि विभिन्न बैकल्पिक खेती तथा उपाय अबलम्बन गर्न आवश्यक देखिएको छ । राजधानी दैनिकबाट