भारतको गुजरातका एक वकिल अदालतमा बहस गरिरहेका थिए। त्यही समय गाउँमा पत्नी सिकिस्त बिरामी रहेको खबर आयो। स्याहारसुसारका लागि गाउँ गए। केही समयपछि उनले लडिरहेको एउटा मुद्दाको बहस गर्ने समय आयो। एकातिर सिकिस्त पत्नी अर्कोतिर एउटा निर्दोष व्यक्तिलाई बिनाकारण सजाय हुनबाट जोगाउनुपर्ने थियो। बिचरा वकिल! के गर्ने, के नगर्ने कुनै निर्णय लिन सकिरहेका थिएनन्।

पतिको  बेचैनी राम्ररी बुझेकी पत्नीले भनिन्, ‘मेरो चिन्ता नलिनुस्। छिटै सहर गएर बहस थाल्नुस्। कुनै निर्दोष मान्छेलाई बिना कसुर सजाय भयो भने त्यो अपराधको भागी हामी दुवै हुनेछौं।’

पत्नीको सल्लाह मानेर उनी सहर पुगेर बहसमा भाग लिए।  अदालतमा बहस चलिरहेका बेला उनलाई कसैले चिठी दियो। खर्रर्र चिठी पढेर खल्तीमा राखे। अनि फेरि बहस थाले। उनको पक्षमा फैसला भयो। एउटा निर्दोष व्यक्तिलाई बिना कसुर सजाय हुनबाट जोगाएको खुसीमा अदालतको वातावरण अर्कै थियो। सहकर्मी वकिलहरूले बधाई दिए। एउटा साथीले बहस गर्दागर्दै पाएको चिठीका विषयमा जिज्ञासा राखे। उनले खल्तीबाट निकालेर त्यो पत्र पढ्न दिए। चिठी हेरेका साथीको आँखामा उदासी, सहानुभूति र आँसुका थोपा थिए। चिठी वकिलकी पत्नीको मृत्यु खबर बोकेर आएको थियो।

साथीहरूले हैरान हुँदै प्रश्न गरे, ‘किन त्यस्तो सिकिस्त बिरामी पत्नी छोडेर बहस गर्न आएको?’  जवाफमा भने, ‘म उनैको आग्रहमा आएको हुँ। उनलाई थाहा छ, ‘कुनै निर्दोषलाई बचाउनुभन्दा ठूलो कुनै धर्म छैन।’ तिनी थिए- भारतका सुप्रसिद्ध वकिल सरदार बल्लभ भाई पटेल। यही कर्तव्य र निष्ठाका कारण भारतमा ‘लौहपुरुष’ उपमाले प्रसिद्धि पाएका छन्।

रेशम किराले समेत मानिसको आङ ढाकिदिएर अमर हुने काम गर्छ। कमिलाले मेहनत सिकाउँछ। कुकुरले स्वामीभक्तिमा कदाचित गद्दारी गर्दैन। शक्तिशाली भएको दम्भमा बाघले हप्ता त के भोलिका निम्ति पनि आहारा सञ्चय गरेको थाहा छैन्। निरीह प्राणी भ्यागुतो र मृगपछि नै प्रकृतिले सर्प र बाघको निर्माण गरेको हो। प्रकृतिको सरल व्याकरणभित्र नेपाली मनोदशा विचित्र खालको छ। जुनसुकै शासक आए पनि उसका दुःखान्त कथा पढ्नु नयाँ पुस्ताको नियति बन्दै आएको छ। हुँदाहुँदा राजामहाराजादेखि अस्तिसम्म लोकलाई तिरीमिरी पार्ने शासक बनेका पारस शाहसमेत इतिहासको एउटा दुखिया पात्र बन्ने सुनिश्चित छ। हामी नेपालीकै जिन नै आँसुमा डुब्न सोख मान्ने हो कि जस्तो भइसक्यो। सधैं एक्लो दुःखमा रमाउने पुस्तौनी विशेषता बन्दै गयो।

बटुवाले एक गिलास खानेपानी माग्दा ‘छोरीको पेवा’ भनेर दिन इन्कार गर्ने गाउँमा आज घरघर पानी पुगेको छ। दिनभरि लगाएर एक गाग्री पानी ल्याउन खटिने सयौंको त्यो जनशक्ति मिलेर ६ महिना मेहनत गरिदिएको भए त त्यतिबेलै गाउँमा पानी आउने रहेछ नि। गफ धेरैथोरै होला रे, पानीको स्रोत त घटीबढी हुन्न। पानी कसैले एक थोपो बनाउने सामथ्र्य राख्दैन। यो त रिचार्ज हुने वस्तु हो। जब घोडाभन्दाअघि बग्गीको साम्राज्य बढ्छ, त्यसबखत नीति फन्टुस बन्दै जान्छ। उनीहरूलाई थाहा हुन्न कि मुकुण्डो लगाएर अनुहारको आवरण छोपिँदैन।

समाजको नर्सरीमा फैलिएको यही संस्कृति राजनीतिमा फोटोकपी भएर फक्रिएको छ। न व्यक्ति फेरिए, न चरित्र फेरियो। मतदाता उस्तै देखिए। फेसबुकमा क्रान्ति उराले तर भोट तिनै गाली गरिने जनमाथि खन्याए। अमेरिका जस्तो देशमा एक कार्यकालका लागि किन नहोस् घरजग्गा कारोबारी डोनाल्ड ट्रम्प सारथी भए। छिमेकी भारतमा केजरीवाल, अन्ना हजारे, योगी आदित्यनाथजस्ता पात्र सतहमा आए। चीनमा त झन् दुई बीस हाराहारी उमेरकाहरू कार्यकारी तहमा पुगिसके। २१ वर्षकी रन्जु दर्शनाले राजनीतिमा आउने रहर त गरिन् तर उनलाई टेस्टमै हुत्याइदिए।

आजका मितिसम्म जेलनेल र कोरा भाषण नै बिकिरहेछ। आफूले पाएको भन्दा अरुको उपलब्धिमा नेताहरू जलेका छन्। केपी ओलीलाई दुई तिहाइको सरकारको स्वामित्वभन्दा प्रचण्ड र माधव नेपालको खिलले बढ्ता पीडा भयो। यदि दलको मर्यादा नाघेको अपजस खेप्नु पर्दैनथ्यो भने कमल थापा उनको पहिलो रोजाइका पात्र हुन्थे। शेरबहादुर देउवालाई पार्टी डुबेको भन्दा आफ्नो भाग कसरी जोगाउने भन्ने ध्याउन्न छ। आर्थिक लाभांशको सेयर र राजनीतिको मेयर दुवै खोज्दा नेताहरू झन्झन् नांगिँदै गएका छन्। चण्डमुण्ड, हुक्के, ढोके, नन्दीभृंगीले बचाएको लाजले कति दिन धान्नु?

नेपालमा अब बेथितिको उपचार मतदानबाट नहुने पक्का छ। मतदान मर्यादा वनभोजको रमाइलो भन्दा माथि देखिएन। यहाँ मलेसियाको कायापलट गर्ने मोहम्मद महाथिर, सिंगापुर बनाउने लिक्वान, विहारलाई दोहोरो अंकको आर्थिक विकासमा पुर्‍याउने नितिशकुमारको संघर्षगाथाको कुनै प्रभाव पर्दैन। हामी पछि परेको नजानेर, नबुझेर, नदेखेर नभई नियत नै खोटो भएर हो। सरकारको नीति कार्यक्रमभन्दा मुन्द्रेको कमेडीको भाउ छ। बब मार्लिनको लट्टे कपाल बिक्छ। राखी सावन्त र ज्योति मगरको छिल्लिएको मादक नखरा बहसको विषय बन्छ। नेपालमा मानिसको भिजन हैन, पोर्नस्टार सन्नी लियोनको अर्धनग्न जवानी बिक्छ। जनकपुरका रामवरण हराउँछन्, मिथक रामको खोजी हुन्छ। सामाजिक सञ्जालमार्फत बेग्लै पात्र स्थापित छन्, जसको नाटकलाई नै समाजले स्वीकृति दिन थालेको छ। अझ विश्वबाट काम नलाग्ने भनी मिल्काइएको माओ डक्टिन भित्तामा पुर्‍याइँदा पनि अझै टालाटुली बटुलीका शैलीमा तानतुन पारेर राजनीतिक भोटो सिउने प्रयास गरिन्छ।

यसरी क्रान्तिका नाममा रोपिएका धतुरोबाट धानको अपेक्षा गर्नु सर्वाधिक ठूलो भूल हो। अनि धान नफल्दा पुर्पुरोलाई धिक्कार्ने काम हुन्छ। विकास वादले नभई इच्छाशक्तिले हुन्छ भन्ने नर्सरी बालकले बुझेको सत्य तिनका हजुरबा पुस्ताको मथिंगलमा पसेको छैन। जीवनको पूर्वार्धलाई उपेक्षा गरियो भने उत्तरार्धमा पुगेर बुझेको सत्य काम लाग्दैन। भूपि शेरचनको कविताले अरूलाई मिठास दियो। तर जीवनको उत्तरार्धमा उनले निष्कर्ष निकाले- आफूलाई दुईवटा ‘क’ ले बिगारे। जसको अर्थ थियो- कविता र कम्युनिस्ट। जीवनभर नास्तिकवादमा कलम चलाउने लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले ब्रह्मनालमा पुगेपछि भने, ‘आखिर श्रीकृष्ण रहेछ एक।’ विश्व राजनीतिमा निरंकुशताको सजीव पात्र सम्झिइने हिटलर कालिदासको शाकुन्तल महाकाव्यका प्रशंसक मात्र भएनन्, आर्य संस्कृतिको प्रतिरक्षा गरे। त्यसैले राजनीतिका नाममा मनमा एकथोक, बोलाई अर्को र गराई तेस्रो खाले संस्कृति नत्यागेसम्म हाम्रा लागि राजनीति सेवा हैन, धोकाको अर्को नाम हुने निश्चित छ।

सर्वहारा हैन, सर्वआहारा अनि दाँती मिलेका घर भएका धनाढ्यहरू कम्युनिस्ट पार्टीको चुलोचौकोमा पुगेपछि रगत र पानीको भेद अन्त्य भएको छ। धनयुद्धको राप र तापमा टिक्न नसकेर जनयुद्धका महिषीहरूको हातमा पश्चात्तापशिवाय केही हात लागेन। माओवादी नेतृत्वले जब सहरी नुनसँग सम्झौता गर्न थाल्यो, ऊभित्रको रातो रङ खरानी बन्दै गयो। पुरुषको सफलता पछाडि महिलाको हात हुन्छ। यो सुल्टो व्याख्या भयो। तर उसको असफलता पछाडि महिलाको हात हुन्छ हुँदैन? यो पेचिलो प्रश्नको उत्तर त्यति सहज छैन्। धन त आउँछ, जान्छ। धन गएर मानिस बिग्रँदैन, तर चरित्र गयो भने मरेको मर्‍यै हुन्छ। विश्वका राजनेताहरूले बदनामीबाट बच्न पारिवारिक बन्धन चुँडाल्ने हिम्मत गरेका छन्। उनीहरूले राजनीतिको अम्लेट खान खोजे तर अण्डाको माया गरेनन्। पतिको शारीरिक कुरुपताप्रति तीव्र वितृष्णा भाव राख्ने मेरी टोड लिंकन कर्कश स्वभावकी थिइन्। विलासी जीवनको चाहना राख्थिन्। यस विपरीत अब्राहम लिंकन शान्त, सादा, सरल र विनयी थिए। कतिसम्म भने स्प्रिङ फिल्डमा रहँदा उनले लिंकनको मुखमा तातो कफी मिल्काइदिएकी थिइन्।

संसारको कुनै पनि मनुष्यले आफ्नो दाम्पत्य जीवन पीडादायी र कष्टकर बनोस् भनेर चाहेको हुँदैन। समाजका सामान्य मानिस मात्र होइन ख्यातिप्राप्त महामानवहरूको सोचाइ पनि यस्तै हुन्छ। तर शक्ति र सत्ताको राजकीय मर्यादाका कारण यी महान् दम्पतीको पारिवारिक जीवन सदैव विषादपूर्ण रह्यो। भारतीय स्वतन्त्र संग्रामका महारथी महात्मा गान्धी पत्नी कस्तुरबा गान्धीलाई एक सय चार ज्वरो आउँदा पनि वास्ता गर्दैनथे। विश्वविख्यात राजनेता मण्डेला जब सत्ताको सम्प्रभुताको सिंहासनमा बस्न पुगे दुःखका दुष्कर यात्रामा साथ दिने पत्नी बिन्नीलाई त्याग नगरी धर पाएनन्।

लोकतन्त्रको मातृभूमि मानिने बेलायती युवराज चार्ल्स र डायना परस्परमा छिन्नभिन्न हुनुपर्‍यो। माओत्सेतुङ व्यक्तिगत हैसियतमा अत्यन्त खर्च कम गर्थे। पुरानो कोट र खुइलिएको कमिज नफाटुन्जेल लगाउँथे। १९५८ तिर चिया र मासु महँगो ठानेर खानै छोडिदिए। तर श्रीमती बटुल्ने र सन्तान जन्माउनेमा यिनी लापर्वाह थिए। ४८ वर्षको उमेरमा २३ वर्ष कान्छी ज्वाङसँग चौथो घरजम गरे। उनको विलासी व्यवहार सम्झिनेहरू अहिले पनि नाक खुम्च्याउँछन्।

परस्त्रीप्रतिको रुचिमा सुशीलाको गुनासो रहने गरेको स्वयं बीपीले उल्लेख गरेका छन्। अरु त अरु हरिकीर्तनमा लागेकी श्रीमतीको व्यवहारबाट जीवनको उत्तराद्र्धमा देशको मन्त्री भइसकेका लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा आजित थिए। त्यस बेलाका धर्मगुरु कविप्रसाद गौतममाथि धर्मको आडमा समाज भाँडेको आरोप थियो। धर्म आवरणमा उनी महिलालाई जुठो ख्वाउने, खुट्टा ढोगाउने, खुट्टाको धुन लगाए पानी ख्वाउनेजस्ता काम गर्थे। एकातिर रोगी देवकोटा उपचार खर्च नपाएर थलिएका थिए भने अर्कातिर देवकोटा पत्नी मनदेवीमा यस्तो धार्मिक भूत चढेको थियो कि उनी लोग्नेको आँखा छलेर दहीको कतारोभित्र चाँदीको मोहोर लुकाएर गुरु पोस्ने गर्थिन्। समाजमा अपराध बढेपछि गेरुवस्त्रधारीहरूको व्यापार पनि स्वतः बढ्छ। समय फेरियो, पात्र फेरियो तर शैली र प्रवृत्ति अहिले पनि उस्तै छ। जताततै कर्मवादीभन्दा भाग्यवादीहरूको उपस्थिति सघन बन्दै गएको छ।

बुद्ध, एरिस्टोटल प्लेटो कसैको वाद थिएन, समूह थिएन, झण्डा थिएन। तर विचारका लागि सधैं–सधैं बाँचेका छन्। पूज्य छन्। धृतराष्ट्रले दुर्योधनको दुर्गुण, अहंकार र स्वार्थबारे पूर्ण जानकारी राख्दाराख्दै पनि मोह त्याग्न नसक्दा महाभारतको युद्ध भई सुखद सपना दुःखद घटनामा अवसान भयो। महाभारत सकिए पनि आखिर आँसुको कथा सकिएन्। पाण्डवहरू जितेर पनि हारे। राजनीतिमा नैतिक बल गुमेपछि नेताको अवस्था भनेको रोबर्ट मान्छेको बचाइ मात्र हो।

सर्वहाराको शासन, गरिबको सत्ता, जनवाद यी सबै पण्डित र धामीका मन्त्रजस्तै हुन्। गुजुल्टिएको चाउचाउ सीधा होला तर यी शब्दको अर्थ बुझ्न कठिन छ। हरेक शास्त्र हुने र नहुने बीचको लडाइँमा केन्द्रित छ। हुनेले नहुनेलाई थोरै मात्र मन फुकाएर दिने हो भने समस्याको गाँठो आफैं फुक्छ। तर यही रसायन नमिलेकै कारण महाभारतका शृंखला कहिल्यै सकिएन।

संसारमा सर्वहाराको राज्य हुन्छ भने नेपालका कम्युनिस्टहरूले आदर्श नेता परिवर्तन गरी दिगम्बर रुपधारी महादेवलाई स्थापित गर्नुपर्छ। फगत खरानी र बाघको छालामा रमाएका महादेवजस्ता बिन्दास पात्र सायदै राजनीतिमा पाइएलान्। सधैंका मस्तराम महादेवको परिवार पार्वतीको भरोसामा चलेको थियो। उनीहरूको परिवारभित्रको अन्तरद्वन्द्व कुनै पनि भौतिकवादी, माक्र्सवादी चिन्तनभन्दा लाखौं गुना बढी चाखलाग्दो थियो। पिताको वाहन सर्पबाट मुसो बचाउन गणेशले गर्नुपर्ने भगीरथ प्रयास, अनि कुमारको मयूरबाट सर्प बचाउन पिता महादेवलाई पर्ने धौधौ थोरै सास्तीपूर्ण थियो होला र? आत्मरक्षाको द्वन्द्वमा फसेको परिवारको डुंगा पार्वतीको बुद्धिमत्तापूर्ण व्यवहार र महानताका कारण चलेको थियो। राजनीतिमा पनि यस्तै त्राण दिने व्यक्तित्वको खाँचो छ। आँपको बोटमा महत्त्वपूर्ण आँपै हो तर आँप फल्न हाँगाबिँगा जरा सब चाहिएजस्तै राजनीतिका अंगलाई ध्वस्त पारेर निर्माणको भाषण गर्नु भनेको वनवास जानुअघि बन मास्नुजस्तै हो।